Skráargatið

Hvað felst í Skráargatinu?

Skráargatið er opinbert samnorrænt merki sem finna má á umbúðum matvara sem uppfylla ákveðin skilyrði varðandi samsetningu næringarefna. Markmiðið með Skráargatinu er að neytendur geti á einfaldan hátt valið hollari matvöru. 

Vörur sem bera Skráargatið verða að uppfylla eftirfarandi skilyrði varðandi samsetningu næringarefna:

Skráargatsmerktar vörur eru því næringarlega séð betur samsettar m.t.t. þessara næringarefna en aðrar vörur í sama flokki sem uppfylla ekki skilyrði til að bera merkið. 

Skráargatið setur sérstök lágmarkskilyrði fyrir trefjum og heilkorni og hámarksskilyrði fyrir sykri, salti og fitu í 33 matvælaflokkum. Skilyrðin eru mismunandi eftir matvælaflokkum en þá má draga saman í eftirfarandi flokka:

• Grænmeti, ávextir, ber og hnetur
• Mjöl, korn og hrísgrjón
• Grautar, brauð og pasta
• Mjólk, sýrðar mjólkurvörur og jurtavakostir
• Ostar og jurtavakostir
• Fita, fitublöndur og olíur
• Fiskur, skelfiskur og vörur úr fiski
• Kjöt, unnar kjötvörur og kjötafurðir
• Jurtavörur
• Tilbúnir réttir, samlokur, súpur o.fl.
• Salatsósur og sósur

Skráargatið er yfirleitt hægt að finna á umbúðum matvara en merkið er líka hægt að nota á ópakkaðan fisk, ávexti, ber, kartöflur og grænmeti. Við markaðssetningu forpakkaðra matvara fylgir almenn krafa um næringargildismerkingu. Þetta á þó ekki við ópakkaðar matvörur.

Framleiðendum og innflytjendum er frjálst að nota Skráargatið á þær vörur sem uppfylla skilyrðin til að bera merkið. 

Auk þess að vera upplýsandi fyrir neytendur er Skráargatið hvatning fyrir matvælaframleiðendur til að þróa hollari vörur og stuðlar þannig að auknu úrvali af hollum matvælum á markaði. Þannig getur Skráargatið stuðlað að heilsusamlegu mataræði sem er í samræmi við opinberar ráðleggingar um mataræði.

Á Íslandi standa Matvælastofnun og Embætti landlæknis á bak við Skráargatið. Matvælastofnun og Heilbrigðiseftirlit sveitarfélaga munu sjá um að farið sé eftir reglum um notkun merkisins. 

Val þitt á matvörum hefur áhrif á heilsu þína

Veldu

Ítarefni

• Spurningar og svör um Skráargatið

Hvaða reglur gilda um Skráargatið?

Reglugerð nr. 333/2021 um Skráargatið gildir fyrir notkun merkisins við merkingu, auglýsingu og kynningu matvæla.

Reglugerðin byggist á 32 matvælaflokkum sem fram koma í viðauka 2 og eru mismunandi skilyrði um innihald eftirfarandi næringarefna fyrir hvern matvælaflokk:

• Fitu (hámark)
• Gerð fitu (hámark mettaðrar fitu)
• Sykurtegundir; heildarsykurinnihald og viðbættar sykurtegundir (hámark)
• Salt  (hámark)
• Trefjar (lágmark)

Fjöldi skilyrða í matvælaflokkunum er breytilegur eftir því hvað á við í viðkomandi matvælaflokki og út frá mikilvægi matvælaflokksins fyrir mataræðið. Í sumum matvælaflokkum eru einnig sett skilyrði um hlutfall af heilkorni og/eða kartöflum og grænmeti ásamt orkuinnihaldi. 

Skráargatið má nota á matvæli ef þau uppfylla sértæku skilyrðin sem gilda fyrir hvern matvælaflokk sem og önnur almenn skilyrði reglugerðarinnar sem eru sameiginleg og gilda fyrir alla 32 matvælaflokkana.

Skráargatið má ekki nota á matvæli sem innihalda:

• sætuefni (aukefni),
• samþykkt nýfæði og ný innihaldsefni með sætueiginleika,
• plöntusteróla, plöntusterólestera, plöntustanóla eða plöntustanólestera,
• meira en 2 grömm af transfitusýrum í hverjum 100 grömmum af heildarfitumagni, 

Auk þess má ekki merkja matvæli, sem sérstaklega eru ætluð ungbörnum og smábörnum undir 3 ára aldri, með Skráargatinu.

Nánari upplýsingar um skilyrði og kröfur sem gilda um Skráargatið er að finna í Skráargatsreglugerðinni.

Er notkun Skráargatsins leyfisskyld?

Nei, notkun Skráargatsins er ekki leyfisskyld.

Skráargatið er skilgreint sem næringarfullyrðing þar sem að merkið miðlar jákvæðum eiginleikum varðandi ákveðin næringarefni í matvælunum sem það bera. Þess vegna verður merkið að vera í samræmi við reglugerð Evrópuþingsins og ráðsins (EB) nr. 1924/2006 um næringar- og heilsufullyrðingar á matvælum. Sú reglugerð tók gildi á Íslandi 2010 með reglugerð nr. 406/2010.

Framleiðendum er frjálst að nota Skráargatið svo framarlega sem vörurnar uppfylla öll skilyrðin til að bera merkið og eru í samræmi við gildandi reglugerð.

Ítarefni

• Reglugerð nr. 428/2015 um notkun Skráargatsins við markaðssetningu matvæla
• Leiðbeiningar dönsku matvælastofnunarinnar um Skráargatið

Merking og markaðssetning skráargatsmerktra vara

Merking og markaðssetning vara með Skráargatinu skal fylgja reglum sem settar eru fram í Skráargatsreglugerðinni auk annarra reglna sem gilda almennt um matvæli. Fyrirtæki eru sjálf ábyrg fyrir merkingu og markaðssetningu sinna vara.

Fullyrðingar við markaðssetningu, svo sem í auglýsingum, tilkynningum, bæklingum og plakötum í og fyrir utan verslanir eða sjónvarps- og blaðaauglýsingum eru einnig merkingar. Það þýðir að ekki má nota Skráargatið í markaðssetningu og auglýsingum nema heimilt sé að merkja vöruna með Skráargatinu samkvæmt reglugerð. 

Leyfilegt er að nota plaköt, hillumerkingar og annað efni til að vekja athygli neytenda á úrvali af skráargatsmerktri vöru. Við notkun á Skráargatinu í markaðssetningu, t.d. við hillumerkingar, skulu viðkomandi matvæli einnig vera merkt með Skráargatinu. Þetta á þó ekki við um ópakkaðan fisk, skelfisk, ávexti og grænmeti,brauð, ost og óunnið kjöt sem uppfylla skilyrði fyrir merkið. 

Forpakkaðar og óforpakkaðar matvörur

Skráargatið er mest notað á forpakkaðar vörur. Meginreglan er að merkið skal staðsetja á framhlið umbúða en það má einnig staðsetja annarsstaðar á umbúðum. 

Óforpakkaðar matvörur, sem má merkja með Skráargatinu, eru vörur eins og ávextir, ber, kartöflur og grænmeti sem seldar eru í lausri vigt. Sama á einnig við um fisk og skelfisk sem er seldur úr borði og pakkaður er á sölustað og sömuleiðis brauð, ost og óunnið kjöt séu skilyrðin uppfyllt. Þessar vörur má merkja með Skráargatinu t.d. á skilti eða veggspjaldi. 

Merking næringargildis

Notkun  Skráargatsins  í merkingum og markaðssetningu forpakkaðra matvara fylgir krafa um merkingu með næringargildi.  Sú krafa  á ekki við ópakkaðan fisk, skelfisk, ávextir, kartöflur og grænmeti. Sömuleiðis ekki fyrir ópakkað brauð, ost og kjöt en upplýsingar varðandi grundvöll fyrir notkun Skráargatsins skulu vera aðgengilegar sé þess óskað.

Reglur um næringargildismerkingar þurfa að vera í samræmi við reglugerð Evrópuþingsins og ráðsins (ESB) nr. 1169/2011 sem innleidd var með reglugerð nr. 1294/2014. Matvælastofnun hefur útbúið sérstakar leiðbeiningar um merkingu næringargildis matvæla og vísað er til þeirra.

Ítarefni

• Leiðbeiningar um notkun Skráargatsins á matvæli
• Leiðbeiningar um merkingu næringargildis matvæla

Eftirlit með notkun Skráargatsins

Heilbrigðiseftirlit sveitarfélaga og Matvælastofnun fara með eftirlit með Skráargatinu og bregðast við brotum á reglum um Skráargatið. Notkun Skráargatsins er valfrjáls og gjaldfrí,  en ávallt verður að uppfylla skilyrðin sem sett eru í reglugerð um Skráargatið.

Eftirlit með notkun Skráargatsins fer fram með reglubundnu eftirliti, úttektum og/eða eftirlitsverkefnum og felst í:

• Skoðun á vöru og merkingum
• Skjalaskoðun
• Sýnatökum til mælinga

Eftirlitsaðilar munu við skjalaskoðun m.a. fara fram á upplýsingar um uppskriftir, hvernig fyrirtækið fékk gildin í næringargildismerkingunni og hvernig það hyggist tryggja og hafa eftirlit með því að merkingarnar séu réttar á vörunum. Eftirlitið getur í staðinn fyrir skjalaskoðunina eða til viðbótar við hana tekið sýni af vörum til efnagreininga.

Það eru matvælafyrirtækin sjálf, þ.e. stjórnendur þeirra, sem bera ábyrgð á að farið sé eftir reglunum um Skráargatið. Það felur líka í sér skyldu til að tryggja og hafa eftirlit með að reglunum sé fylgt.

Hér eru nokkur dæmi um brot á reglum um Skráargatið:

• Villandi eða röng merking og/eða markaðssetning
• Merkið notað á matvörur sem tilheyra ekki skilgreindum matvælaflokkum
• Vara flokkuð í rangan matvælaflokk
• Rangt útlit merkisins 
• Sætuefni notað í skráargatsmerkta matvöru
• Of hátt eða lágt innihald af ákveðnum skilgreindum  næringarefnum fyrir matvælaflokkinn 

Um brot gegn reglugerðinni fer samkvæmt 30. gr., 30. gr. a-e og 31. gr. laga nr. 93/1995 um matvæli.

Ítarefni

• Gildandi lög og reglur um matvæli
• Heilbrigðiseftirlit sveitarfélaga

Grafísk hönnun Skráargatsins

Skráargatsmerkið er skrásett vörumerki í eigu sænsku matvælastofnunarinnar Livsmedelsverket. Livsmedelsverket hefur gefið leyfi svo aðrir aðilar geti notað vörumerkið svo framarlega sem farið sé eftir gildandi reglum um það. Vörumerkið Skráargatið á alltaf að líta eins út óháð því hvar það er framsett . Ef merkið er notað án þess að fara eftir reglum er það brot á „vörumerkjalögum“.

Ávallt skal fylgja skilyrðum sem fram koma í reglugerðinni um notkun Skráargatsins. Til að tryggja samræmda og rétta meðferð á hönnun merkisins hafa yfirvöld í Svíþjóð (Livsmedelsverket), Noregi (Helsedirektoratet og Mattilsynet) og Danmörku (Fødevarestyrelsen) útbúið ”hönnunarhandbók” þar sem rétt grafísk hönnun Skráargatsins, hvað varðar lit, stærð o.fl. eru útskýrð og sýnd.

Saga Skráargatsins og norrænt samstarf

Skráargatið hefur verið í notkun í Svíþjóð frá árinu 1989 og varð að samnorrænu merki þegar það var tekið upp með reglugerð í Svíþjóð, Noregi og Danmörku þann 17. júní 2009. Ísland gerðist aðili að samstarfinu og innleiddi sömu reglugerð um notkun Skráargatsins þann 12. nóvember 2013. Uppfærð reglugerð um Skráargatið tók gildi um leið og ný upplýsingareglugerð EB nr. 1169/2011, þ.e. þann 13. desember 2014.

Listi yfir Skáargatsmerktar vörur

Listi hér að neðan sýnir vörur sem bera merki Skráargatið sbr. reglugerð nr. 333/2021 og tilkynntar voru til Matvælastofnunar, sbr. 3. gr. reglugerðar nr. 406/2010 um næringar- og heilsufullyrðingar. Þessi listi er eingöngu til upplýsinga en segir ekki til um réttmæti vörunnar né er samþykki Matvælastofnunar fyrir hinni tilkynntu vöru.

Eftirlit á Íslandi er í höndum Heilbrigðiseftirlits sveitarfélaga og Matvælastofnunar og skulu ábendingar, ef einhverjar eru, berast til Matvælastofnunar og/eða heilbrigðiseftirliti sveitarfélaga. 

Leiðbeiningar

• Leiðbeiningar við notkun skráargatsins við merkingu matvæla