Sauð- og geitfjárhald

Göngur og réttir

Huga þarf að velferð sauðfjár í göngum og réttum.

Smölun og haustleitir

Smalamennskur og fjárleitir eru vandasamt verk þar sem gæta þarf öryggis en alltaf ætti að hafa velferð fjárins og hrossanna að leiðarljósi.

Lengstu fjárleitir eru um 6-7 daga smalamennskur á afréttum Árnesinga. Þeir Flóamenn sem fara í lengstar fjallferðir eru 11 daga í ferðinni á hestbaki. Kind úr Flóanum sem finnst inni í Tjarnarveri getur átt fyrir sér 100 km göngu á sex dögum þangað til hún kemur í Reykjaréttir. Sem betur fer eru ekki margar kindur sem koma fram í smalamennskum svona langt frá byggð, en það er mikil ábyrgð sem hvílir á þeim sem ætla að koma þessum kindum til byggða.

Mikilvægt er að standa þannig að smalamennskum að féð hlaupi sig ekki uppgefið. Þessu ber einkum að vara við þar sem notuð er vélknúin hjól sem aldrei þreytast og eru mun hraðskreiðari en bæði hestar og kindur.

Þegar fé er náttað í gerði er mikilvægt að það hafi aðgang að vatni. Í rekstri verður að fara hægt og hafa farartæki við höndina til þess að taka þreyttar eða haltar kindur tímanlega á vagn. Sérstaklega reynir mikið á féð ef heitt er í veðri, þá er mikilvægt að æja vel og lengi þegar dagurinn er heitastur.

Því miður hafa slys orðið þegar verið er að reka fé yfir vatnsföll sem jafnvel eru ekki nema lækir alla jafna. Þess vegna er mikilvægt að velja rekstrarleiðir þar sem hægt er að nota brýr og forðast vöð þar sem þrengir að fénu.

Á afrétti er ekki mikil hætta á sjúkdómasmiti, en sú hætta eykst eftir því sem féð þéttist í rekstri. Jafnframt verður féð næmara fyrir smiti þegar það þreytist og er undir álagi. Þess vegna er margra daga rekstur fjár frá mörgum bæjum saman, vísasta leiðin til að breiða út sjúkdóma á borð við riðuveiki, kregðu, tannlos og kýlapest.

Matvælastofnun minnir á mikilvægi þess að hausar séu teknir af fullorðnum kindum sem drepast á fjalli og haft sé samráð við héraðsdýralækni um sýnatöku úr þeim ásamt nákvæmum upplýsingum um urðunarstað t.d. með GPS tæki, hafi ekki verið hægt að koma hræinu til byggða.

Ef aflífa þarf kind þá skal tryggja að það sé gert skv. 13. gr. reglugerðar nr. 1066/2014 um velferð sauðfjár og geitfjár, aflífun utan sláturhúss.

Réttir

Það er með ýmsu móti hvernig staðið er að sundurdrætti fjár eftir að það kemur úr sumarhögum. Víða er fé réttað í fjármörgum réttum þó að nú sé fjárfjöldinn ekki svipur hjá sjón hjá því sem var hér áður fyrr. Í þessum réttum má ekki á milli sjá hvort er fleira fólk eða kindur. Óhjákvæmilega vill stundum verða heilmikill atgangur þegar verið er að reka kindurnar inn í almenninginn og handsama kindurnar. Þá er mikilvægt að við fullorðna fólkið séum þeim yngri til fyrirmyndar, förum vel að fénu og gera börnunum grein fyrir því að kindurnar eru ekki reiðskjótar. Við drátt skal forðast að taka utarlega í horn þar sem það eykur líkur á að þau brotni, og varast að hanga eða toga kröftuglega í ullina, því slíkt veldur blæðingum undir húð. 

Það er einnig mikilvægt að fólkið sem er í almenningnum víki fyrir fénu í innrekstri og forðist að þrengja svo mikið að því að kindur troðist undir. Hundar eiga ekkert erindi í almenninginn og er varað sérstaklega við að farið sé með hunda hverrar tegundar eða stærðar sem er sem ekki eru vanir sauðfé inn í kindahóp. Góðir fjarhundar eru gulls ígildi, en það er á ábyrgð eiganda hundsins að hann bíti ekki kindur, og gelti né reki þær til af tilefnislausu. 

Smitvarnir

Á öðrum stöðum eru ekki réttir, heldur er fé af takmörkuðu svæði dregið í sundur heima á bæjum. Þar sem þannig háttar eru talsverð brögð að því að fé sé dregið í sundur inni í fjárhúsum. Það er afleit aðferð. Það er misjafn sauður í mörgu fé og hvar sem er á landinu geta verið kindur í fjársafni sem eru óvelkomnar af því að þær eru langt að komnar og geta borið með sér sjúkdóma sem sem ekki eru á þeim bæ sem dregið er sundur á eða á því svæði. Slíkar kindur geta hæglega smitað húsin þannig að erfitt og jafnvel ómögulegt getur orðið að losna við smitið. Drykkjarílátin eru greið smitleið. Sýkingar eins og garnaveiki og pestarsýklar geta lifað lengi í húsunum.

Þar sem sá siður hefur verið tekinn upp að draga í sundur inni í fjárhúsum eru bændur hvattir til að gera þá kröfu til samsveitunga sinna að gerð verði aðstaða úti við með grindum til að drag fé í sundur. Þá hjálpar náttúran við að draga úr smitinu á milli rétta því sólskin og víxl frosts og þýðu hjálpar til við að fækka sýklum.

Á þeim svæðum þar sem skylda er að bólusetja gegn garnaveiki er það góð regla að velja ásetningslömb snemma hausts, bólusetja sem allra fyrst og merkja þau jafnharðan, taka þau frá fullorðna fénu, setja þau á tún sem jórturdýrum hefur ekki verið beitt á að vorinu, taka þau svo í hreinar stíur án snertingar við óhreinindi frá fullorðnu fé og tryggja þrifalega umgengni um hey og vatn. Bólusetningum skal vera lokið fyrir 31. desember.

Sauðburður

Þegar líður að sauðburði er mikilvægt að undirbúa sig tímanlega eins vel og hægt er.

Gott er að útbúa góða vinnuaðstöðu með vinnuborði þar sem aðeins eru þeir hlutir sem þurfa að vera til taks við sauðburðinn. Hlutir sem gott er að hafa tiltæka eru til dæmis hanskar, sótthreinsandi handsápa, joð sprey, burðarslím, fæðingarsnúrur/bönd, fata, handþvottaaðstaða og hitaketill ef ekki er aðgengi að heitu vatni.

Hreinlæti á sauðburði

Hanskar eru nauðsynlegir til að hindra mögulega smitdreyfingu á milli ánna og til að vernda bóndann fyrir ofnæmi og mögulegu smiti frá ánni. Ef vitja þarf um er mikilvægt að þvo ytri fæðingarveg með sótthreinsandi sápu. Við burðarhjálp skal nóg af burðarslími til að auðvelda burðinn og vernda fæðingarveginn. Burðarslím er ekki sótthreinsandi svo það þarf að gæta þess að það mengist ekki. 

Þurfi á fæðingarsnúrum að halda er mikilvægt að þær séu hreinar, best er að þær þoli suðu, en annars er gott að þvo þær og geyma í joðlausn.

Um leið og lambið er komið í heiminn er gott að sótthreinsa naflastrenginn með joði og tryggja að þau fái brodd sem allra fyrst (innan 3ja klukkustunda frá burði). Í broddinum er mikil orka sem heldur uppi líkamshitanum sem og mótefni gegn sjúkdómum, m.a. pestarsjúkdómunum lambablóðsótt og flosnýrnaveiki, sem flestar ær eru bólusettar fyrir. Gott er að tryggja að spenarnir séu hreinir, það minnkar líkur á kólísýkingum. Einnig ætti að mjólka eina bunu úr hvorum spena til að tryggja að þeir séu vel opnir og mjólkin óskemmd.

Fylgjast skal með því hvort lömbin fái nóg að drekka, skoða hvort maginn er fullur og gefa þeim lömbum með sem ekki fá nóg. Handa lömbum sem af einhverjum ástæðum komast ekki á spena strax þarf að vera til kindabroddur.

Umhverfi lambanna er mikilvægt. Legusvæði þeirra þarf að vera með þéttu gólfi, þurrt og trekklaust. Þétt, þurr skán er góðra gjalda verð en það ætti að setja eitthvað yfir rimla eða ristargólf, ekki síst ef um járnristar er að ræða. Plötur eða mottur af ýmsum gerðum eru góðar, t.d. gúmmímottur eða trémottur. Hálmbæli er mjög gott ef til er góður hálmur. Blanda af spónum og þurrkandi efni, td. Staldren, er góð til að henda á gólf milli burða.

Þungaðar konur og konur með ungabörn á brjósti ættu að forðast að veita ám burðarhjálp, einkum ef vart hefur fósturláts í hjörðinni. Í umhverfi kinda geta leynst bogfrymlar (Toxoplasma gondii) eða listeríusýklar.